“Den Elfde“

Onlangs was het weer 11 november: springplank naar een lang weekend, opening van het carnavalsseizoen, Singles Day, koopjes. Reden genoeg om te feesten. 11.11 is ook Wapenstilstand. Wat is de betekenis van deze historische dag? Ik merk dat ik mezelf die vraag elk jaar weer stel.

Nooit meer oorlog

Op 11 november 1918 komt er een einde aan een slepende, vierjarige oorlog. Het oneindige gedreun van artillerie verstomt. Wapens zwijgen, munitie wordt opgeborgen. Mannen en vrouwen verlaten hun met modder en bloed bevlekte loopgraven en veldhospitalen. Honderdduizenden doden worden begraven op oneindige begraafplaatsen. Een tijd van rouw en heropbouw breekt aan. Het besef groeit: nooit meer oorlog.

Maar de wereld worstelt met oude demonen. Een andere, democratische samenleving met nieuwe waarden en normen stoot onder andere in Duitsland op twijfel en onrust. Iets meer dan twintig jaar na Wapenstilstand brandt Europa. Opnieuw worden ouders kinderloos, kinderen ouderloos. Weer worden buren, familie en vrienden elkaars vijanden. Opnieuw gaan miljoenen mensen mee in leugens van meedogenloze dictators. Hun vrede betekent oorlog.

Boekverbranding

Er schiet me een regel te binnen uit een boek van de Duitse schrijver Erich Maria Remarque. Niet uit zijn iconische anti-oorlogsboek ‘All quiet on the western front/ Im Westen nichts neues’, maar uit het vervolg daarop. In ‘De weg terug’ zegt één van de personages, een leraar: “ik wil mijn jongens (leerlingen) bijbrengen wat vaderland wérkelijk betekent. Het betekent namelijk hun thuis en geen politieke partij.”

De context in het boek is een ontmoeting tussen enkele oorlogsveteranen en een groep jongeren, vermoedelijk in de jaren ’20. De jongeren maken deel uit van een nationalistische padvindersorganisatie. In het bos spelen de kinderen militaire veldoefeningen na. Als de veteranen misnoegd reageren, worden ze uitgescholden voor lafaards en vaderlandsverraders. De scene is fictief, maar het is duidelijk wat Remarque – zelf een veteraan van ’14-’18 – ermee wil zeggen.

Vanaf 1933 worden Remarques boeken in nazi-Duitsland verboden en verbrand. In Europa ontketent het naziregime een ideologische vernietigingsoorlog. Net als Friedrich trekken Gernot Prilop en Franz Sauersopf ten strijde. Het verleden haalt zichzelf weer in.

Jongens die willen vliegen

Franz Sauersopf groeit op in het Oostenrijkse Fürstenfeld. Hij wil graag steenhouwer worden, maar daar beslist de oorlog anders over. De Duitse luchtmacht keurt hem goed voor een opleiding tot piloot. In 1943 wordt de zeventienjarige Franz geschoold tot boordschutter en vliegtuigtechnicus.

Na de geallieerde invasie in Normandië in juni 1944 loopt het anders. Franz wordt overgeplaatst naar de landstrijdkrachten. Op 24 september krijgt hij een wapen in zijn handen gedrukt. Zijn eenheid wordt in de bittere Slag om Aken geworpen. Daar wordt Franz door Amerikaanse troepen gevangen genomen. Wat er daarna met hem gebeurt, weten we niet.

Gernot Prilop wordt op 1 augustus 1926 geboren in het Duitse Gifhorn, niet ver van Hannover. Vanaf april 1935 is hij lid van de Hitlerjugend. In de ‘vliegeniersafdeling’ (Flieger-Hitlerjugend) van deze extremistische jeugdbeweging leert Gernot als tiener zweefvliegen.

In januari ’44 is het zover. Gernot wil gevechtspiloot worden. In het 53^e Flieger-Ausbildungs-Regiment mag hij zijn militaire opleiding starten. Een jaar eerder begon ook Franz in die eenheid zijn basisopleiding. In tegenstelling tot Franz, wordt Gernot afgekeurd als toekomstig piloot.

In de zomer van ’44 wordt ook hij met de feiten geconfronteerd. Het Flieger-Regiment 53 wordt in hevige bevrijdingsgevechten in België gesleurd. Het is goed mogelijk dat hij midden september ingezet wordt in de Slag om Geel. Aan het einde van die maand wordt hij overgeplaatst en komt hij bij een luchtafweereenheid terecht. Met hun geschut moeten Gernot en zijn kameraden het luchtruim “verdedigen”. Dat wordt gedomineerd door steeds meer geallieerde bommenwerpers en jachtvliegtuigen op weg naar Duitsland.

Het verdere relaas van Gernot is onduidelijk. Op 7 november ’44 schrijft hij zijn militaire loopbaan neer in een brief. Onderaan voegt hij nog toe:

“Op 12 januari 1941 stierf mijn vader als gevolg van een hartaandoening. Op 29 december ‘41 sneuvelde mijn oudste broer aan het Oostfront. Mijn tweede oudste broer is onderofficier en de jongste gaat nog naar school.”

Zelfde demonen, ander jasje

Toegegeven: dit verhaal springt een beetje van de hak op de tak, dus kom ik tot mijn punt. De Eerste en Tweede Wereldoorlog behoren langzaam tot de geschiedenis, maar actueel blijft: hoe willen we met elkaar omgaan? Hoe willen we dat de samenleving eruit ziet? En waar gaat die heen, wanneer een stijgend aantal mensen steeds meer algemene waarheden ontkracht of ontkent?

Deze blog hoeft niet uit te leggen waartoe haatspraak, manipulatie en extremisme leiden, want het antwoord zouden we eigenlijk moeten weten. Wat als de geschiedenis zichzelf herhaalt en onze samenleving radicaliseert? Zijn wij het dan, die dader worden en boeken verbranden? Worden onze kinderen de volgende Gernot of Franz? Misschien reden temeer om nog eens stil te staan bij dagen als Wapenstilstand of acht mei 1945? Kwestie van oude demonen hun plezier niet te gunnen.

In het boek ‘helmen in de achtertuin’ beschrijf ik de bevrijding van Maasmechelen en omgeving vanuit verschillende perspectieven. Naast verhalen van burgers en geallieerde soldaten speelt ook het relaas van Friedrich, de jonge soldaat op de cover, een prominente rol. De foto ontstaat vermoedelijk nog voor zijn achttiende verjaardag begin augustus 1944. Iets meer dan een maand later sneuvelt Friedrich op 17 september in Maasmechelen. Wie was hij en wat gebeurde er met hem?

Herinneringen

Eveneens in september ’44 wordt Friedrichs ouderlijk huis getroffen door een bombardement. Zijn ouders, zussen en broertje – die de ramp overleven – kunnen enkel toekijken hoe hun thuis en bezittingen in vlammen opgaan. Het is omwille van die reden dat er haast geen brieven, foto’s of andere documenten over Friedrich bestaan. De schets van Friedrichs leven en zijn motivatie om als vrijwilliger naar de oorlog te trekken, is dan ook voornamelijk gebaseerd op herinneringen van zijn oudste zus.

Eén van de moeilijkste passages bleek de reconstructie van Friedrichs laatste levensfase: zijn legerdienst. Die wordt sterk beïnvloedt door de geallieerde invasie op 6 juni 1944, beter gekend als D-Day. Nog meer worden die laatste maanden bepaald door wat er daarna gebeurt: de chaotische terugtrekking van de Duitse strijdkrachten uit Frankrijk naar België en de hevige gevechten die daarop volgen.

Lotgenoten

Door het gebrek aan gegevens uit eerste hand, ging ik op zoek naar informatie over leeftijdsgenoten die in dezelfde eenheid als Friedrich dienden. In het boek vind je een uitgebreid verslag van hoe enkele van deze jongeren de dramatische zomer van ’44 meemaakten en hoe dat hun denken en handelen beïnvloedde.

Enkele nieuwe verhalen in die reeks zijn die van Gernot Prilop en Franz Sauerzopf. Net als Friedrich melden ze zich in 1944 bij de Duitse luchtmacht (Luftwaffe) en komen ze terecht in zogenaamde Flieger-Ausbildungs-Regimenter. Dit zijn opleidingseenheden waarin nieuwelingen tijdens een achtwekelijkse militaire basisopleiding klaargestoomd worden tot volwaardige luchtmachtsoldaten. Op basis van hun capaciteiten, eventuele beroepsvoorkennis en eigen motivatie stromen de rekruten vervolgens opnieuw door. Daarna begint een specifieke opleiding tot piloot of vliegtuigbemanning, technisch personeel, para- of grondtroepen. Franz en Gernot voegen zich bij het Flieger-Regiment 53, Friedrich komt bij het 22^e regiment terecht.

Geen elite

Naarmate de oorlog vordert en de geallieerden in alle windrichtingen doorbreken, neemt de situatie aan het front steeds extremere vormen aan. Op de geallieerde overmacht aan materieel, vuur- en mankracht heeft de Duitse legerleiding geen antwoord. Vanaf augustus ’44 storten de linies in Frankrijk definitief in elkaar.

Na de snelle geallieerde bevrijding van Brussel en de Antwerpse binnenstad bouwen Duitse troepen achter de Kempische en Limburgse kanalen haastig nieuwe stellingen op. De waterwegen vormen de slagaders binnen die defensieve strategie, maar ze zijn fragiel. Al snel slaan de geallieerden opnieuw een bres in de Duitse verdediging.

Om de gaten in kritieke fronten – niet enkel in België – te dichten, voert het Duitse leger in ijltempo versterkingen aan. Als gevolg worden de Flieger-Regimenter gedeeltelijk overgeheveld naar landstrijdkrachten, tankeenheden of zelfs Waffen-SS-troepen met een dringend tekort aan manschappen. Jongeren als Franz, Friedrich en Gernot zien hun kans om als Fallschirmjäger of gevechtspiloot tot Duitse “elitetroepen” te behoren in rook opgaan. Ze zullen nooit een vliegtuig van dichtbij te zien krijgen.

Hier vind je een artikel over Franz Sauerzopf en Gernot Prilop.

Op deze Duitse stafkaarten zie je links de frontsituatie (blauwe stippellijn) op 10 september 1944. In de Kempen en in Limburg stopt de geallieerde opmars grotendeels aan het Albertkanaal. In vijf dagen tijd verschuift het front zich bijna volledig naar de Zuid-Willemsvaart en het kanaal Bocholt-Herentals. Interessant is de uitstulping tussen Lommel en Neerpelt. Vanuit deze streek wordt in september ’44 het grondoffensief van Operatie Market Garden gelanceerd.

Heb je ook zo’n plek waar het verleden zo tastbaar wordt dat je het bijna kan “voelen”? Het Belower Wald in Duitsland is voor mij zo’n plaats. De omgeving alleen al: absurd weinig inwoners per vierkante kilometer en niets dan velden, bossen en meren. Het soort landschap waar je je klein en eenzaam voelt, typisch Mecklenburg-Vorpommern dus. Je kan er behoorlijk lang wandelen en op je pad meer dieren dan mensen aantreffen.

Een bos met een verleden

Het gehucht Below (uitgesproken als bé-loo) is zo klein dat je’t niet eens vindt op Google Maps. Als oriëntatiepunt voor je gps gebruik je best het indrukwekkende landhuis (Gutshaus Below), dat vlakbij het bos ligt, of het stadje Wittstock. Los van het pittoreske landschap vind je hier tastbare sporen van een tragisch verleden.

Van 23 tot 29 april 1945 is het bos een tijdelijke onderkomen voor meer dan 16.000 mensen. Net voor het Rode Leger het concentratiekamp Sachsenhausen – op een steenworp van Berlijn – bevrijdt, stuurt de SS-kampbewaking tienduizenden gevangenen op gedwongen voetmarsen in noordwestelijke richting. Waar ze heen gaan, weten enkel de SS’ers.

Tijdens de tocht is er gebrek aan alles: voedsel, drinkwater, medische verzorging, warme en regenbestendige kledij. Velen zijn of worden ziek. Door de dramatische leefomstandigheden en het geweld in het kamp zijn talloze gevangenen fysiek erg verzwakt. Nu worden ze op sommige dagen tot wel 40 kilometer per dag voortgedreven. Iedereen die niet verder kan, riskeert door de bewakers vermoord te worden. Naast wegen blijven talloze lijken achter.

Dodenmarsen

De zogenaamde Todesmärsche of “dodenmarsen”, zoals ze na de oorlog genoemd worden, vormen het laatste hoofdstuk van twaalf jaar terreur, onderdrukking en moord tijdens het naziregime. Ze nemen in heel Europa plaats en hangen samen met de ontruiming van concentratiekampen, kort voor geallieerde troepen het kamp en de omliggende regio bevrijden. Bijgevolg vindt het merendeel van de dodenmarsen plaats tijdens de laatste oorlogsmaanden, weken en dagen. Niet onbelangrijk: de misdaden vinden nu niet meer in de kampen zelf plaats, maar in het openbaar, in steden, op het platteland, in kleine dorpen en straten. Iedereen is getuige.

Waldlager

Wanneer de lange, troosteloze kolonnes in Below halt houden, slaat de SS in het bos een provisorisch kamp op, omringd met bewakers. Van ontsnappen is geen sprake. In de loop van zes dagen (over)leven tussen de bomen duizenden mensen. De kleine hutjes gemaakt van takken en kreupelhout geven weinig beschutting tijdens de bitter koude nachten. De mars gaat verder en voert de uitgeputte mannen, vrouwen en kinderen nog eens 100 kilometer verder. Diegenen die overleven, worden begin mei door Russische of Amerikaanse troepen bevrijd. De SS-bewakers zijn dan al gevlucht.

Overleven

In de schors van deze beuk zie je de contouren van een pad dat naar een huis leidt. Op de afdruk rechts zou verder een meer afgebeeld zijn. Aan de rand ervan staat een huisje, vermoedelijk een sauna. De afbeelding bevindt zich erg laag op de stam. Het is mogelijk dat de persoon die de gravure maakte, te zwak was om te staan en de tekening daarom zittend in de boom kerfde. De motivatie achter het kunstwerkje is allicht heimwee en de herinneringen aan thuis.

Stille getuigen

Dit bos vertelt het verhaal van enkele verschrikkelijke dagen in ’45, in het grotere verhaal slechts een momentopname. Toch is bijna elke boom een stille getuige van mensenrechtenschendingen en misdaden van de SS. Nog meer vertellen ze het relaas van honderden slachtoffers van het nationaalsocialisme. Al meer dan 75 jaar tonen ze de sporen hiervan in hun bast.

Foto’s Belower Wald: Karsten Conaert

Lees ook: Van mens naar nummer

• Link

15 september 1944: Duitse troepen hebben zich uit Opgrimbie teruggetrokken. Aan de kerk vereeuwigt hobbyfotograaf Jan Zjang Mechels een geallieerde kolonne jeeps, pantservoertuigen en soldaten. Zjang heeft zijn handen vol en neemt die dag een reeks unieke bevrijdingsbeelden.

De troepen op de foto behoren mogelijk tot het 82nd Reconnaissance Battalion, een Amerikaanse eenheid die meerdere Limburgse dorpen en gemeenten bevrijdt. Ook de dertienjarige Josef Crijns (rechts) trekt er op uit. Net als vele anderen is hij nieuwsgierig naar wat er allemaal gebeurt in het dorp.

De kasseienbaan die de Heirstraat ooit was, behoort ondertussen tot een ver verleden. Ook de dorpskern is na 76 jaar sterk veranderd.

Over wonden die je niet kan zien

11 november 1918, 11.00 uur: de wapens zwijgen, maar de tol is hoog. Tussen vreugde, vrijheid en puin hinkt een oorlogsinvalide. In ziekenhuizen stromen ook mannen toe zonder fysieke verwonding. Ze staren, stotteren, spreken niet. Hun handen beven, sommigen kunnen plots niet meer lopen. “Shellshock”, zeggen de dokters. Iets dat later als posttraumatische stressstoornis omschreven wordt.

De velden, tijdens vier jaar herschapen tot modderige moordvlakten, tekenen het landschap met tienduizenden graven. Velen keren nooit meer terug naar huis. En als ze dat wel doen, zijn ze vaak niet meer diezelfde vader, broer of zus die ze waren toen ze vertrokken.

Cornelis Doumen uit Mechelen-aan-de-Maas trekt in 1914 naar het front en overleeft de waanzin. Hij wordt leraar mechanica op het Heilig-Hartcollege en staat bekend als een stille, maar taaie man. Thuis kan hij soms plots vreselijk boos worden. Zijn familie wijt het aan ’14 – ’18. Eind jaren vijftig overlijdt Cornelis.

Een handvol herinneringen en een paar spullen is het enige dat van de oorlogsjaren overblijft. “Opa sprak er niet over”, klinkt het. Cornelis was houder van de ‘vuurkaart’, een ereteken voor ex-veteranen. De tekst op de herinneringsmedaille luidt: “IJZER – NIET OVER…”. Dat klopt. In 1918 stopte het geweld, maar voor diegenen die de oorlog meemaakten of overleefden, ging hij soms nog lang door.

Ereteken voor ‘houders van de vuurkaart’

Over Maasmechelaren in concentratiekampen

Wanneer ik het voormalige concentratiekamp Buchenwald bezoek, begroet me de kleine toegangspoort met de cynische woorden Jedem das Seine, ieder het zijne. Iets verderop ligt Weimar, stad van grote dichters als Goethe en Schiller. Ik lees enkele cijfers: 280.000 gevangenen, meer dan 56.000 doden. Hier werden mensen opgesloten vanwege hun afkomst, overtuiging, geloof of seksuele geaardheid. Hier werden ze vermoord of stierven ze als gevolg van ondervoeding, ziekte, dwangarbeid en medische experimenten. Voor de nazi’s waren ze simpelweg unerwünscht. Ongewenst.

De heemkundige kring van Vucht legt uit dat het gaat om Agnes Claessens, haar man Joseph ‘Jef’ Sieczka en haar vader Mathieu. Jef wordt geboren in het Duitse Rijnland, maar is van Poolse afkomst. Op 14 januari 1944 wordt de 65-jarige Mathieu Claessens, ex-mijnwerker en veteraan van ’14 – ’18, door de Gestapo aangehouden. De aanklacht? Hulp aan gewapende weerstanders. Ook Jef en Agnes worden meegenomen.

Via de gevangenis van Hasselt komen Mathieu en Jef in het Auffanglager Breendonk terecht: een fort van het Belgisch leger dat sinds 1940 omgevormd is tot politieke gevangenis. Onder druk van de geallieerde opmars wordt Breendonk rond 6 mei ’44 een eerste keer ontruimd. Jef en Mathieu worden op transport gezet met bestemming Buchenwald. Aan een hels tempo moeten ze de Duitse oorlogsmachine draaiend houden. In het kamp zijn Mathieu en Jef niet meer dan gevangenen 48.472 en 48.474.

Over perfecte Photoshop

Rond 17 september ’44 wordt in Boorsem een kolonne Duitse krijgsgevangenen afgevoerd richting Uikhoven. Twee gekwetste soldaten, ondersteund door hun makkers, hinken de groep nog achterna. Een Amerikaanse soldaat houdt hen nauwlettend in het oog, achteraan links kijken twee dorpelingen nieuwsgierig toe.

Aan de hand van de originele foto lokaliseerden we de plaats langs de Zuid-Willemsvaart waar deze foto genomen werd. Met Photoshop liet Frank Quax beide beelden naadloos in elkaar overlopen, waardoor het lijkt alsof het verleden weer tot leven komt!

Over deze foto postten we ook een artikel op Ooitaandemaas!

Over Siegfried en Thelmer

17 september 1944: voor velen de dag waarop ‘Market Garden’ van start gaat. Na de bevrijding van België moet dit geallieerde offensief vanuit Leopoldsburg en Lommel een brug slaan naar de bevrijding van Nederland en Duitsland.

Maar op andere plaatsen in Limburg wordt die dag ook nog gevochten. Tussen Zuid-Willemsvaart en Maas in Maasmechelen komt het in Uikhoven, Boorsem en Kotem tot schermutselingen en gevechten. Terwijl de 23-jarige medic Thelmer Thompson enkele gewonden verzorgt, wordt hij dodelijk geraakt door een Duitse sluipschutter. Die wordt door Thelmers makkers omsingeld en gedood. De oorlog toont zich in al zijn brutaliteit. Ook de 18-jarige Duitse soldaat Siegfried Müller komt die dag om het leven. Hij is één van de vele tienersoldaten die in Maasmechelen ingezet worden. Ze hebben amper gevechtservaring en tegen de Amerikaanse tanks van de 2nd Armored Division maken ze geen schijn van kans. Velen van hen sneuvelen. Siegfried wordt later herbegraven naar de Duitse militaire begraafplaats van Lommel, waar vandaag meer dan 39.000 soldaten begraven zijn. Thelmers graf bevindt zich op de begraafplaats ‘Trinity Cemetery’ in Spring Grove, Houston County in de Amerikaanse staat Minnesota.

Takk norske og amerikanske soldater!

Een Noor in Amerikaans uniform die Maasmechelen mee bevrijdt? Precies! En hij is niet de enige. Anton Olsen Wilberg maakte deel uit van het ‘Noorse’ 99th Infantry Battalion en sneuvelde op 17 september 1944 in Maasmechelen. Who knew: onze vrijheid heeft een Scandinavisch kantje! Vandaag vind je Wilbergs graf op de Amerikaanse militaire begraafplaats van Henri-Chapelle, waar ongeveer 8.000 soldaten begraven zijn. Op donderdag 17 september, 76 jaar later, brachten we hulde aan de slachtoffers tijdens een live herdenkingsmoment op Facebook.

Over het ‘Noorse’ 99th Infantry Battalion Separate postten we ook een bericht op Ooitaandemaas.

In het boek ‘helmen in de achtertuin’ vind je deze foto uit de collectie van Stichting Erfgoed Eisden. Hij werd gemaakt kort na de bevrijding van Eisden-Dorp op 18 september 1944. Na vier jaar keert de langverwachte vrijheid eindelijk terug. Er is heel wat op til, mensen beklimmen de Amerikaanse ‘Sherman’-tank zelfs om te zien wat er gaande is. Het duo soldaten kijkt de volkstoeloop geamuseerd toe. Naast de jongen met de Belgische driekleur op de eerste rij staat een meisje in een wit jurkje. Haar mond valt open van verbazing bij het zien van de volgende tank die uit de richting van het Vrijthof over straat dendert. De foto blaakt van dynamiek en bevrijdingseuforie.

Het huis op de foto bevindt zich op de kruising van de Geeststraat en de Langstraat in Eisden-Dorp en staat er vandaag nog steeds. Ooit was het de thuis van Martha Janssen-Leyder. Tijdens de oorlog zat ze in het verzet tegen de nazi-bezetting van België. Op 10 november 1946 overleed ze in Croydon, in het Britse graafschap Surrey. Ter nagedachtenis werd voor haar naast de voordeur een gedenkplaat ingemetst. Maar wie was Martha? Wat maakte ze tijdens de oorlog mee en wat was de oorzaak van haar dood? Weet jij meer? Neem contact met ons op!

“Wie strijdend sterft, wint roem en doodt de dood.” – William Shakespeare